حرم مطهر امام رضا (ع) در گذر تاریخ
فردا ۲۹ ماه صفر ۱۴۳۴ هجری قمری مصادف با ۲۳ دیماه ۱۳۹۱ هجری شمسی و سالروز شهادت امام رضا (ع) است.
حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) در سال ۱۴۸ هجری قمری در شهر مدینه دیده به جهان گشودند و در سال ۱۸۳ هجری قمری با شهادت پدر بزرگوارشان به منصب امامت نائل شدند. مأمون برای رسیدن به اهداف و نیات شوم خود، در سال ۲۰۰ هجری قمری، ایشان و تعدادی از علویان را مجبور به ترک مدینه و هجرت به سوی خراسان کرد.
کمتر از سه سال بعد از ورود حضرت به خراسان، مأمون به گمان خام دسترسی به پیروزی نهایی، آن امام را با سم به شهادت رساند. با شهادت حضرت امام رضا (ع) و دفن ایشان در «مشهدالرضا»،از سال ۲۰۳ هجری قمری تا دورهی دیلمیان نشانهای از تجدیدبنای حرم در دست نیست تا اینکه «سبکتین» پادشاه متعصب غزنوی که در سالهای۳۸۷ تا ۳۶۶ قمری در منطقه حکمرانی میکرد،حرم مطهرامام رضا (ع) را ویران و زیارت آن حضرت را ممنوع کرد.
در سال ۴۰۰ هجری قمری،«ابوبکر شهمرد» به دستور سلطان محمود غزنوی بنای بقعه را بار دیگر بازسازی کرد و در روزگار سلطان سنجر سلجوقی پس از مرمت بنا،گنبدی با آجرهای زرد رنگ بر روی بقعه حرم مطهر بنا کرد. پس از مدتی گنبد را با کاشیهای نفیس مزین و منارهای کنار آن ساخت.
در زمان «غازان خان» و سپس «سلطان محمد خدابنده الجایتو»، در فاصلهی سالهای ۷۱۶-۷۰۳ قمری در تعمیر و تزئین حرم مطهر کوششهایی صورت گرفت.
سنگ قبر مطهر امام رضا (ع)، دو بار تغییر کرد. نخستین سنگ مزار حضرت که مربوط به سال ۵۱۶ هجری قمری است،۴۰ سانتی متر طول، ۳۰ سانتیمتر عرض و شش سانتی متر قطر داشت و دارای کتیبهای محرابی شکل به خط کوفی شکسته است که اکنون در موزه نگهداری میشود.
در سال ۱۳۷۹ قمری دومین سنگ که از جنس مرمر سفید و آهکی بود نصب شده و سومین سنگ که سنگ کنونی مزار آن حضرت است، در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی نصب شده است و بر سطح سنگ القاب امام رضا (ع)، تاریخ ولادت و شهادت حضرت و اطراف سنگ، دو بیت که آن حضرت به قصیدهی دعبل اضافه کردند، حک شده است و نیز به آیاتی از قرآن مجید زینت یافته است.
به روایت تاریخ، بر مرقد مطهر امام هشتم (ع)، علاوه بر سنگ قبر، صندوقی نیز تعبیه شده بود. قدمت نخستین صندوقی که بر مزار حضرت قرار گرفت به اوایل قرن ششم برمیگردد. این صندوق مربوط به انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان است که در پی مشاهدهی کرامتی از آن امام مسلمان شد و در سال ۵۰۰ هجری قمری صندوق چوبی با روکش نقره بر مرقد مطهر حضرت نصب کرد.
دومین صندوق،صندوقی چوبی با روکش و میخهای طلا،معروف به صندوق عباسی بود که در سال ۱۰۲۲ هجری قمری بر روی مرقد نصب شد. این صندوق دارای تزئینات هنری و گرانبهایی بود که پس از سالها به علت متلاشی شدن ارکان و پایههای آن،از روی مضجع شریف در سال ۱۳۱۱ هجری قمری برداشته شد و سومین صندوق،صندوقی سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز، با رنگ سبز لیمویی است که «حاج حسین حجارباشی زنجانی» در سال ۱۳۱۱ شمسی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد منور امام نصب کرد. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر را داشت تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی درون ضریح چهارم جای داشت که در آن سال و زمان تعویض ضریح چهارم برداشته شد و سنگ قبر جدیدی به جای آن درون ضریح پنجم جای گرفت.
اما ضریح مرقد مطهر اما هشتم شیعیان جهان که شبکهای محیط بر صندوق و قبر مطهر را شامل میشود،بنا بر شواهد تاریخی،نصب آن،از دوره صفویه بوده است و سابقه آن تا قبل از این دوره تاریخی مشخص نیست و از آن دوره تاکنون پنج بار تغییر کرده است.
ضریح نخست حرم مطهر، ضریحی چوبی، طلا و نقرهکوب بود که در زمان شاه طهماسب صفوی در سال ۹۵۷ هجری قمری ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده بود. این ضریح اکنون داخل موزهی مرکزی آستان قدس نگهداری میشود.
ضریح دوم، ضریح فولادی مرصح معروف به «ضریح نگین نشان» است که در سال ۱۱۶۰ هجری قمری ساخته شد. واقف آن شاهرخ میرزا (فرزند رضا قلی میرزا) نوه نادرشاه افشار بود.
ضریح سوم، ضریح فولادی سادهای بود که در عصر فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۸هجری شمسی روی ضریح دوم جای گرفت که آن نیز در موزهی مرکزی آستان قدس نگهداری میشود.
ضریح معروف به «شیر و شکر» چهارمین ضریح حرم مطهر امام رضا (ع) بود که در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد. قسمت بالای ضریح به دو سورهی «یس» و «انسان» تزئین یافته است و اکنون نیز در موزهی مرکزی آستان قدس نگهداری میشود.
اما پس از گذشت نیم قرن از عمر ضریح چهارم، به علت فرسودگی و سائیدگی شبکههای اطراف و روکشهای طلا و نقرهای ضریح، در سال ۱۳۷۲شمسی طراحی ضریح پنجم توسط استاد محمود فرشچیان آغاز شد و کار ساخت آن هفت سال طول کشید. همچنین دو سوره مبارکهی «یس» و «انسان» به خط ثلث با طلا و نقره دور خارجی ضریح را مزین کرده است. در چهار طرف این ضریح ۱۴ دهانه (به نشانه ۱۴ معصوم)، گلهای آفتابگردان(به نشانه شمسالشموس)، گلهای هشتپر (به نام هشتمین امام) و گلهای پنج پر(به نشانهی پنج تن آل عبا) طراحی شده است.
با گسترش حرم مطهر و ایجاد چند شبستان در حرم، در روز ۲۱ دی ماه ۱۳۷۹، ضریح چهارم به علت فرسودگی به داخل خزانه حضرت انتقال یافت و ضریح «نگین نشان» به علت وقفی بودنش به طبقه تحتانی (سرداب) انتقال داده شد و ضریح پنجم در طبقهی فوقانی به موازات ضریح دوم نصب شد. در روز ۱۶ اسفندماه ۱۳۷۹ و هم زمان با عید سعید قربان، کار نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری پایان یافت.
گنبد منور حضرت ثامنالحجج نیز دارای دو پوشش است: پوشش اول آن، سقف حرم است که به صورت مقعر و مقرنس بوده و به آن قبه گفته میشود. پوشش دوم که بر فراز قبه قرار دارد، همان گنبد طلا است. برای نخستین بار «شرف الدین ابوطاهر قمی»، وزیر سلطان سنجر سلجوقی در قرن ششم دستور ساخت گنبد را در بالای حرم مطهر صادر کرد.
نمای گنبد در آغاز ساخت، آجر زرد رنگ و سپس کاشی نفیس سنجری بود. تا اینکه در سال ۹۳۲هجری قمری در زمان شاه طهماسب صفوی گنبد مطهر طلا کاری شد. بعد از حمله و غارت ازبکان، مجددا در زمان شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ هجری قمری روی گنبد طلاکاری شد که این اتفاق در کتیبهی دور گنبد نیز اشاره شده است. اما بعد از زلزلهی سال ۱۰۸۴ قمری در زمان شاه سلیمان صفوی، در سال ۱۰۸۶ هجری قمری دوباره تعمیر شد.
اما در سال ۱۲۹۱ شمسی روسهای تزار،مسجد گوهر شاد و گنبد طلا کاری شده را به توپ بستند و به همین دلیل در عصر پهلوی برای چندمین بار مرمت شد. در سال ۱۳۵۸ شمسی نیز خشتهای قدیمی که به علت کمی ضخامت و گذشت زمان و تاثیر حوادث طبیعی سابیده و بدنما شده بود، برچیده شد و خشتهایی از ورقههای مسی با روکش طلا به روش الکترولیت به ضخامت چهل برابر قبل جایگزین آن شد.
بعد از بقعه نورانی حضرت، یکی از کهنترین اماکن حرم مطهر، مسجد «بالاسر» است که در سال ۴۲۵ هجری قمری یعنی حدود ۱۰۰۰ سال پیش در عهد غزنویان در غرب حرم مطهر ساخته شد.
مسجد گوهرشاد،یکی دیگر از بناهای باشکوه عهد تیموری در اوایل قرن نهم هجری قمری است که در جنوب حرم مطهر قرار دارد. این مسجد با چهار ایوان و هفت شبستان به دستور بانو گوهرشاد همسر میرزا شاهرخ تیموری و توسط معمار معروف ایرانی «قوامالدین شیرازی» در سال ۸۲۱ هجری قمری ساخته شد.
صحن «انقلاب اسلامی» نیز نخستین و قدیمیترین صحنی است که در قسمت شمال حرم مطهر بنا شده است،این صحن در ضلع جنوبی صحن کهنه و مقابل ایوان طلا در عهد سلطان حسین بایقرا در اواخر دورهی تیموریان ساخته شده است و در عهد شاه عباس کبیر ضلعهای شمالی، شرقی و غربی آن احداث و تکمیل شد و در دوره پادشاهان صفوی، افشار و قاجار گسترش یافت.
در این صحن چهار ایوان وجود دارد:ایوان جنوبی صحن معروف به ایوان طلا که به دستور «امیرعلی شیرنوایی» وزیر «سلطان حسین بایقرا» در سال ۸۷۲ هجری قمری ساخته شد و چون بدنه ایوان در زمان نادرشاه در سال ۱۱۴۸ قمری با خشتهای طلا،طلا کاری شده، به «ایوان نادری» نیز معروف است.
ایوان شمالی(عباسی) نیز در سال ۱۰۲۱ قمری ساخته شد.
بر فراز ایوان غربی (ایوان ساعت) ساخته شده است و ساعت بزرگی بر روی آن قرار دارد که در سالهای ۱۳۳۶ شمسی نصب شد. چهارمین ایوان نیز ایوان شرقی (نقاره) است.
اما مراسم «نقارهزنی» که در دربار سلاطین و حکام زمانهای پیش از اسلام و بعد از اسلام علاوه بر این که نوعی عظمت محسوب میشده، برای آگاهی و اعلام عمومی نیز مرسوم بوده است، همان نواختن طبل و دهل است و در حرم مطهر رضوی نیز از اواسط قرن نهم هجری توسط مرزا ابوالقاسم بابر(نوه گوهرشاد خاتون) در سال ۸۶۰ هجری قمری مرسوم شد. هرچند در سالهای ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ شمسی به دستور رضاخان، نقارهزنی تعطیل شد اما پس از سال ۱۳۲۰ تاکنون صدای نقاره بازهم دقایقی قبل از طلوع و غروب آفتاب توسط هفت نفر که سه نفر بر طبل و چهار نفر بر شیپورها میدمند،در صحن حرم مطهر میپیچد.
نقاره در ایام شهادت ائمه (ع)،سوگواری و ماههای محرم و صفر به خاطر حفظ احترام ائمه(ع) نواخته نمیشود ولی در اعیاد مذهبی (شب و صبح عید) و تولد ائمه(ع)،نقاره شادمانی چندین نوبت نواخته میشود. همچنین در سحرهای ماه رمضان حدود یک ساعت قبل از اذان صبح نواخته میشود. ساختمان نقاره نیز در ایوان شرقی صحن «انقلاب اسلامی» و به نام «ایوان نقاره» در عصر شاه عباس صفوی ساخته شد و پس از آن ساختمان نقارخانه بر بالای آن بنا شد. نقارهخانه دارای دو طبقه است. طبقه زیرین آن محل نگهداری طبلها، شیپورها و لوازم دیگر است و در طبقه بالایی، نقارهزنان مستقر میشوند.
و سقاخانهی حرم مطهر که در صحنه انقلاب وجود دارد به سقاخانه اسماعیل طلا معروف است. سنگاب این سقاخانه از سنگ مرمر یک پارچه با ظرفیت ۱۱۳۰ لیتر است که به دستور نادرشاه از هرات افغانستان برای آب شرب آورده شده است. در همان زمان شخصی به نام «اسماعیل بنایی» هشت ضلعی با ستونهای مرمر بر فراز سقاخانه احداث کرد و سقف آن را با خشتهای طلا آراست، به همین دلیل به سقاخانهی «اسماعیل طلا» معروف شد.
در دوره قاجار صحن آزادی واقع در شرق حرم مطهر و در پایین پای مبارک حضرت، ساخته شد. توسعه حرم مطهر بعد از پیروزی انقلاب اسلامی رشد چمشگیری یافت و با ساخت صحنهای جمهوری اسلامی، قدس،جامع رضوی،غدیر کوثر و هدایت هنوز ادامه دارد.
منبع:ایسنا